Meesterwerken van een vergeten architect
- Anna Lauwaerts
- 27 apr 2021
- 5 minuten om te lezen
Bijgewerkt op: 28 apr 2021
Brussel is een stad met een schat aan architecturaal erfgoed: het stadhuis, het koninklijk paleis, het justitiepaleis, het Atomium en … veel art nouveau! Victor Horta is de bekendste architect van deze baanbrekende kunststroming. Een ander, veel minder bekende pionier van de art nouveau is Paul Hankar. Hij was een veelbelovende vernieuwer die een minder gefortuneerd publiek aantrok dan Horta. Op die manier droeg Hankar een grote steen bij aan de verspreiding van de art nouveau. De architect liet helaas een beperkt oeuvre na, want hij stierf onverwachts op 41-jarige leeftijd. Op een koude namiddag trok ik eropuit om Hankars mooiste architectuurschatten te ontdekken.
Een koude wind, veel getoeter en het gebulder van graafmachines vult mijn oren. Ik sta aan de uitgang van station Brussel-Zuid waar mijn art-nouveau-ontdekkingstocht begint. Te voet doorkruis ik Sint-Gillis op weg naar de Defacqzstraat, om verschillende meesterwerken van Hankar te gaan bewonderen. Boven mijn hoofd waait de wind de wolken voorbij de zon, en onderweg ontmoet ik mensen van allerlei culturen. Zonder op te kijken haasten ze zich over het trottoir. Flarden Frans en andere, onbekende talen mengen zich met het geluid van automotoren.
Sint-Gillis kende een enorme bevolkingsgroei aan het einde van de 19e eeuw. In 1910 woonden hier de meeste mensen ooit: meer dan 60 000. Vandaag zijn het er bijna 50 000. Vandaar dat de meeste huizen hier uit het einde van de 19e of het begin van de 20e eeuw stammen. Klassieke woningen met rechthoekige vensters en gietijzeren balkonnetjes wisselen af met huizen in art-nouveaustijl.
Kunstenaarshuizen
Na een eind wandelen sla ik de Veydstraat in. Die mondt uit in de Defacqzstraat, waar de twee hoogtepunten van Hankars oeuvre zich bevinden. Ik versnel mijn pas, want het Hotel Ciamberlani (Defacqzstraat 48, Elsene) doemt aan het einde van de Veydstraat al langzaam op. De zon doet de gouden versiersels op de gevel fonkelen. Dit indrukwekkende huis bouwde Hankar in de jaren 1897-1898 voor de kunstschilder en decorateur Albert Ciamberlani. Het is de bekendste creatie van Hankar.
Hotel Ciamberlani
Van aan de overkant van de straat neem ik de tijd om de prachtige, brede gevel goed te bekijken. Dit huis toont Hankar op zijn best. Ik herken veel typische elementen van de art nouveau, te beginnen bij de opmerkelijke sgraffiti. Dat zijn een soort fresco’s waarmee kunstenaars in de art nouveau vaak gevels decoreerden. Voor de sgraffiti in zijn werken deed Hankar een beroep op sgraffitokunstenaar en goede vriend Adolphe Crespin. De sgraffiti op het Hotel Ciamberlani mocht Crespin alleen maar uitvoeren en niet tekenen, want Ciamberlani ontwierp de geveldecoratie van zijn eigen huis liever zelf. De middelste fresco toont de cyclus van de seizoenen en de levenscyclus van de mens. De rij medaillons onder de kroonlijst verwijzen naar de werken van Hercules. In die geveltekeningen gaat er veel aandacht naar florale elementen, weer zoiets typisch voor de art nouveau. Beide fresco’s zijn met veel oog voor detail uitgewerkt. De gouden en bruine tinten passen perfect bij de houten omlijsting van de ramen en de crèmekleurige natuursteen.
Verder staat de art nouveau vooral bekend om haar spel met strakke lijnen en ronde vormen en voor haar liefde voor het licht. Het Hotel Ciamberlani heeft veel vensters, die de hoofdrol spelen in het spel met geometrische vormen. Onder- en bovenaan koos Hankar voor rechthoeken en vierkanten, met daartussen twee sierlijke ronde ramen. Vandaag wonen hier waarschijnlijk mensen uit Argentinië, want er pronkt trots een Argentijnse vlag aan het ijzeren balkon.
Schoonheid en bevreemding
Ook de rechterbuur van het Hotel Ciamberlani (Defacqzstraat 50, Elsene) is een creatie van Hankar. Dit huis ontwierp hij voor Brussels kunstenaar en kunstcriticus René Janssens in 1898. Deze woning is veel minder frivool dan het Hotel Ciamberlani, maar heeft ook zijn charmes. Hier ligt de schoonheid vooral in de harmonieuze geometrie. De verschillende vormen van ramen, en vooral het rood-witte patroon helemaal bovenaan, maken dit huis tot een duidelijke vertegenwoordiger van de art nouveau. Opvallend aan dit pand is de gezellige erker. Ik stel me dan ook voor dat dit huis vanbinnen een stuk huiselijker aanvoelt dan het Hotel Ciamberlani.
Janssenshuis, naast het Hotel Ciamberlani
De visgeur van overbuur annex scampirestaurant en de constante stroom aan auto’s neem ik er tijdens mijn contemplatie van deze art-nouveaupracht graag bij. Ik krijg een wat bevreemdend, maar niet onaangenaam gevoel om in deze moderne setting te genieten van de stille, unieke uitstraling van de twee panden. Het valt ook heel hard op dat geen enkele voorbijganger opkijkt van de architecturale pracht in deze straat. Toch gek hoe wij mensen in onze vertrouwde omgeving helemaal voorbij kunnen gaan aan alle schoonheid om ons heen. Of word ik nu te filosofisch?
Stijlbreuk
Een paar meter verder ontdek ik misschien wel het belangrijkste werk van Paul Hankar: zijn eigen huis (Defacqzstraat 71, Sint-Gillis). Met dit gebouw brak Hankar definitief met de architecturale traditie, en ging hij het pad van de vernieuwers op. Samen met Horta’s Tasselhuis uit hetzelfde jaar, was dit het eerste art-nouveaugebouw van België. Op de gevel staat er fier het jaartal ‘1893’, als om de voorbijgangers nog eens te wijzen op het belang van dit huis en zijn architect.
Huis Hankar, nu en vroeger (ca. 1900; insideartnouveau.eu)
Het groenige metaal en de gouden accenten geven aan dit gebouw een bijzondere glans. Verder vallen ook de afgeronde ramen op en de afwisseling van verschillende gesteentes. Net onder de dakrand spreiden vier elegante sgraffito-vogels hun vleugels. Crespin stelde hiermee de verschillende delen van een etmaal voor: ochtend, middag, avond en nacht. Wat een symboliek zit er in deze kunstige gevels toch verscholen!
Een vroege Hankar
Ik sla een zijstraat van de Defacqzstraat in om nog een laatste bouwwerk van Hankar te zoeken. Dat dateert van de periode voor zijn volwaardige ontplooiing tot art-nouveau-architect. In de Simonisstraat, op nummer 64, staat al sinds 1892 het atelier van beeldhouwer Alfred Crick. Een beetje graven op het internet leert me dat de werken van deze onbekende kunstenaar nog steeds voortleven in het straatbeeld van Brussel. Op het Martelaarsplein staat een kunstige pilaar – wat kenners een stèle noemen – ter ere van Jenneval, die de tekst van de Brabançonne schreef. Die stèle is gebeeldhouwd door Alfred Crick. En ook de gouden arend bovenop het stadhuis van Sint-Gillis is van zijn hand.
Atelier van Crick - Stèle ter ere van Jenneval (monument heritage brussels) - Stadhuis Sint-Gillis (wikipedia)
Cricks atelier is een laag, stralend wit huis met een bijzondere uitstraling die het vooral van de strakke geometrie moet hebben. De soberheid van deze architectuur vormt een fel contrast met de kleur- en vormrijke huizen Hankar en Ciamberlani. Een blauw bestelbusje belemmert het zicht, dus ik steek over om het gebouw wat beter te bekijken. De beschilderde glasramen met renaissancemotieven naast de voordeur springen meteen in het oog. Tot mijn verbazing herken ik portretten van Rubens en Rembrandt. Hankar schonk toen duidelijk nog veel meer aandacht aan de kunsttraditie dan een jaar later, wanneer hij al voluit voor de vernieuwing in de architectuur had gekozen.
Ik zou hier nog uren in Sint-Gillis en Elsene kunnen ronddwalen. Tijdens mijn zoektocht naar Hankars werken passeer ik heel wat andere art-nouveaupanden waarvan ik geen idee heb wat de geschiedenis erachter is. In de rustige Afrikastraat op de terugweg naar het station, verrast de ene elegante gevel na de andere. Glasramen versieren er de voordeuren. Het alledaagse Brusselse straatbeeld verbergt nog meer uitzonderlijke kunst dan ik verwacht had. Haal tijdens je volgende wandeling door de stad dus je ogen van dat kleine schermpje af en kijk eens goed om je heen.
Wil jij ook graag van de Brusselse art nouveau genieten? Ga dan zelf eens op verkenning in Sint-Gillis en Elsene. De Defacqzstraat is een goede startplek om ook andere unieke architectuur te ontdekken. Een aanrader is ook het Banadfestival, dat de art nouveau en art deco in Brussel in de kijker zet. Tussen 22 mei en 6 juni kan je op het festival thematische rondleidingen volgen of een art-nouveaupand bezoeken dat anders niet openstaat voor het publiek. Tot slot kan je ook een kijkje nemen in de volgende gebouwen die het hele jaar door te bezoeken zijn:
Comments